گفته می شود بیشتر كودكان زیر پنج سال ایرانی خلاق اند، ولی فقط تعداد كمی از آنها بعد از پنج سالگی خلاقیتشان را حفظ می كنند. این به آن معنا است كه نحوه آموزش و پرورش كودكان ما صحیح نیست. ما نمی توانیم كودكانمان را به نحوی پرورش دهیم كه بعدها بتوانند از قوه خلاقه و یافته های دوران كودكی برای تكامل زندگی شان بهره بگیرند. این در حالی است كه ذهن كودكان دبستانی را با یك سری اطلاعات از پیش تعیین شده پر كرده و این رویه را تا پایان دوران مدرسه ادامه می دهیم. به این ترتیب كودكان و نوجوانان ما توانایی كشف، اختراع، استنتاج و نیز قوه خلاقیت شان را از دست می دهند. در نتیجه هر سال استادان دانشگاهها بر خلاقیت و پی گیری دانشجویان قدیمی تر، غبطه می خورند. دامنه اختراعات و اكتشافات و طرح ایده ها و دیدگاههای نوی ایرانیان به مرور كمتر و كمتر شده است. با این روند تعداد كارهای خلاقانه در عرصه های فرهنگی و هنری نیز كاهش می یابد. كارآفرینان اندكی پیدا می شوند، در نتیجه جامعه از زمینه رشد همه جانبه برخوردار نمی شود. در واقع شكل آموزش و پرورش ما از لحظه تولد كودك با توانمندی های او و امكانات بالقوه كشور مطابقت ندارد.

 

خلاقیت

وقتی در كشورهای پیشرفته، فلسفه به برنامه های درسی دبستان ها اضافه شده است و كودكان شیوه های تفكر، قضاوت و استدلال و استنتاج را از این سنین می آموزند، طبیعی است كه برای آموزش و پرورش كودكان در سنین زیر دبستان نیز تمهیدات زیادی اندیشیده اند. اگر كتاب های كودكان و مجلات خاص این سنین در این كشورها را ورق بزنیم متوجه می شویم كه كار زیادی در مسائل روانشناختی و جامعه شناسی كودكان انجام داده اند. وجود انبوه كتاب های جامعه شناسی و روانشناسی در مورد خصوصیات جسمی و روانی و ذهنی این دسته از كودكان، دلیلی بر این مدعاست. دكتر «مهناز حق شعار»، روانشناس، می گوید: «واقعیت این است كه كودكان به آموزش خاصی نیاز ندارند. ما باید در دوره رشد كودكانمان را همراهی كنیم و با آنها دنبال كشف برویم. همچنین باید در خانواده روابط مناسبی بین زن و مرد برقرار باشد و آنها خودشان هم روابط صمیمانه ای با كودك داشته باشند تا كودك هویتش را بیابد.

 

برخی در دوره پیش از دبستان به بچه ها الف ب می آموزند. ایراد آموزش ما هم این است كه همگرا و از پیش تعیین شده است.در حالی كه به جای هر نوع آموزشی باید ویژگی های كودكان را بشناسیم. ما باید از كودكان سؤال كنیم و این ترجیح دارد به اینكه به سؤالاتشان پاسخ دهیم. بچه ها در این سن نسبت به محیط اطراف و جنسیتشان كنجكاوانه نگاه می كنند. بنابراین باید امكاناتی فراهم كرد كه آنها به جست وجوی این نوع اطلاعات بپردازند. ارتباط با طبیعت، افراد، آزمایشگاه، نشان دادن فیلم ها و سی دی های مناسب و به طور كلی محرك های زیاد باعث می شود بچه ها برای پیدا كردن پاسخ سؤالاتشان بهتر هدایت شوند. همچنین در این دوران اساسی ترین مسأله خداست. ما باید كودكان را هدایت كنیم تا تصوری از خدا پیدا كنند. آنها با كسب اطلاعاتی در مورد خدا و جنسیت، احساس امنیت می كنند و به زندگی امیدوار می شوند و این ها برای همیشه ملكه ذهنشان می شود. در واقع نمی خواهیم روبات توانایی بسازیم.

 

در آمارها آمده است ۹۵ درصد كودكان ایرانی تا پنج سالگی خلاقیت دارند ولی فقط ۵ درصد آنها بعد از این سن، خلاقیتشان را حفظ می كنند».وی می افزاید: «بچه از بدو تولد تا دو سالگی به حمایت و امنیت احتیاج دارد. از دو تا سه سال و نیمگی باید به آنها مستقل بودن را یاد داد. در این سن باید شجاعت، نوع دوستی و انصاف را بیاموزد. از سه سال و نیم تا پنج سالگی نسبت به محیط اطراف كنجكاو است و می خواهد ارتباط جمعی داشته باشد. دوره چهار و نیم و پنج سالگی دوره هویت یابی است. سه و نیم تا پنج سالگی دوره كشف دنیای اطراف و آموزش هویت جنسی است. خیلی از پدر و مادرها جواب سؤالات بچه را در این سن می دهند و با این كار احساس توانایی پیدا می كنند، ولی وقتی بچه بزرگ تر شد دیگر نمی توانیم جواب تمام سؤالاتش را بدهیم. بنابراین به جای پاسخ دادن به سؤالاتش، باید شرایطی را فراهم كرد تا پرسش كند و خودش جواب پرسش هایش را بیابد. به تازگی در بعضی از مهدكودك ها عكسی را نشان می دهند و می پرسند این چیست و…».

 

كودكان در كشورهایی كه براساس اصول جدید روانشناختی با آنها رفتار می شود با توانایی های بیشتری نسبت به كودكان سایر كشورها بزرگ می شوند. شیوه های جدید پرورشی و آموزشی كمك می كند تا آنها به كارهای نو دست بزنند و با هر موضوعی خلاقانه برخورد كنند. شاید از نظر ما حیرت انگیز باشد كه یك شهروند معمولی اروپایی قادر است نجاری كند. خودش ساختمان خانه اش را به شكلی كه دوست دارد تغییر یا گسترش دهد، كتاب بنویسد و… در حالی كه این كارها برای وی سخت نیست. چون شیوه اكتشاف طرح مشكل، حل مسأله، تبیین و استنتاج را می داند. دكتر «معصومه رفیقی» روانشناس كه سال ها كار مرتبط با كودكان انجام داده است می گوید: «تا كودك از جهات ذهنی، جسمی و عاطفی پرورش نیافته باشد نمی توان به او آموزش های لازم را داد. در نتیجه پرورش، مقدم بر آموزش است. برای پرورش و آموزش كودك هم باید دوران رشد او، علایق و نیازهای متناسب با هر دوره را در نظر بگیریم. رشد هم از قبل از تولد آغاز می شود. «اولین شارپ» Evelin Sharp می گوید كه بازی، تفكر كودك است. بچه ها در سنین پیش از دبستان با بازی آموزش می بینند و با محیط اطراف مواجه می شوند و تطبیق می یابند. با بازی می توان ارتباط خوبی با بچه برقرار كرد. درونیات او را شناخت و توانایی اش را كشف كرد. رشد عصبی، رفتاری و ویژگی های شخصی كودك ابتدا ساده ، بعد پیش رونده و سیستماتیك و پیشرفته است. در او كارایی ایجاد می كند و در عین حال مراحل رشد ثبات دارد. حتی اگر در دوران رشد به دلایلی موانعی به وجود آید كه این مراحل با تأخیر انجام شود به عقب ماندگی كلی وی نمی انجامد». وی می افزاید: «جان لاك می گفت بچه ها طبیعت منفعلی دارند. با پاداش و تنبیه باید رفتار آنها را تقویت كرد. بعدها روسو گفت بچه طبیعتاً فعال است. خودش اكتشاف می كند و اگر موانعی مقابلش ایجاد نشود خلاق می شود. الآن این نظریه روسو مورد توجه است.

 

خلاقیت هم در آزادی شكل می گیرد. بچه ها به تدریج كه با محیط آشنا می شوند در قالب بیان و كلام تفاوتشان را بروز می دهند. بچه ای كه ریتمیك حرف می زند مستعد شاعری است. بچه هایی كه خیال پردازی می كنند، نقاشی هایی می كشند كه پدیده های عجیبی را بیان می كند بدین ترتیب استعدادهای خود را نشان می دهند، اما وقتی به بچه می گوییم چه بكشد و چگونه رنگ كند جلوی خلاقیتش را می گیریم. پنج سالگی سن جهش سریع در خلاقیت است. وقتی بچه وارد مدرسه می شود، قالب های مدرسه مانع این خلاقیت می شود. محدودیت های مدرسه بچه را محدود می كند. خلاقیت حداكثر تا ده سالگی امكان بروز می یابد و از آن به بعد افت می كند. آزادی به خلاقیت، امكان بروز می دهد و محدودیت مانع بروز آن می شود. بازدید از مكان های مختلف هم خلاقیت را تقویت می كند. خانواده ها می كوشند امكانات بروز خلاقیت بچه را به وجود آورند، اما نمی دانند چه نوع محیطی را ایجاد كنند. محیطی كه آنها باید ایجاد كنند محیطی است كه بچه آزادانه فكر كند و براساس رشد و نیازش اسباب بازی در اختیارش قرار داده شود. البته در زمینه روانشناسی كودك هم باید كارهای تحقیقاتی در كشورمان صورت گیرد».

 

در مهدكودك های كشورهای پیشرفته امكانات زیادی برای توسعه تفكر خلاق بچه ها ایجاد شده است. در این كشورها كودكان از نظر سنی به دقت دسته بندی شده اند و برای هر گروه سنی فضای خاص، محیط های بازی و اسباب بازی های ویژه مهیا شده است. هدف آموزش در مهدكودك های این كشورها رشد شخصیت كودك است. پرورش خلاقیت های ذهنی، مهارت های فیزیكی، مهارت های ارتباطی و گفتاری، خلاقیت و حس استقلال از جمله اهداف مهدكودك ها است. كودكان در مهدكودك ها آموزش های مذهبی لازم را می بینند، با آداب و رسوم آشنا و برای ورود به مدرسه آماده می شوند. تكامل فردی و كمك به تعلیم و تربیتی كه والدین اعمال می كنند نیز از جمله اهداف دیگر مهدكودك ها است. مربیان مهدكودك هم از طریق شركت در سمینارها و برگزاری جلسات خود را به روز و برنامه های مناسبی را ارائه می كنند. برنامه هایی كه در كمتر مهدكودكی در ایران مورد توجه قرار می گیرد. دكتر «رفیقی» می گوید: «همه مربیان مهدهای ما روانشناس نیستند چون هیچ روانشناسی با این دستمزدهای كم حاضر نیست در مهدكودك كار كند. جوانی و شادابی از ویژگی های مربی مهد است. تجربیات او را هم باید در نظر گرفت. از طرفی مربی باید در مورد هنر و ادبیات كودك اطلاعات داشته باشد. او باید با بچه ها ارتباط مناسب و مطلوب برقرار كند تا آنها مسائلشان را مطرح كنند و به بیان درونیاتشان بپردازند. در حالی كه همه مربیان ما تحصیلات همسو با رشته شان ندارند و فقط برخی از مربیان از روی علاقه شخصی اطلاعاتشان را گسترش داده اند.

 

البته مهدكودك در هر صورت به اجتماعی شدن بچه كمك می كند، به نوبت ایستادن و… را یاد می گیرد، ولی باید بپذیریم كه توانایی های او را گسترش نمی دهد».از ویژگی های دیگر آموزش و پرورش در كشورهای پیشرفته این است كه دوره ای به نام «دوره پیش دبستانی» در این كشورها وجوددارد. در بعضی كشورها همه كودكان این دوره را می گذرانند. این در حالی است كه مدیر كل دفتر پیش دبستانی و ابتدایی وزارت آموزش و پرورش در سال ۸۳ گفته بود، ۶۳ درصد از كودكان واجد شرایط ایرانی از گذراندن دوره پیش دبستانی محروم اند. در هر صورت شیوه های پرورش و آموزش كودكان در كشور ما نیاز به تغییرات جدی دارد. این تغییرات هم باید از بدو تولد آغاز شود، اگر ما كودكانمان را به شیوه ای مناسب پرورش ندهیم، در آینده آنها را از داشتن فكری خلاق و انجام كارهای خلاقانه محروم خواهیم كرد.

 

درباره تسلط بیشتر بر موضوع خلاقیت می توانید به پست های راهکارهای پرورش خلاقیت کودکان و معرفی ۱۰بازی جهت ایجاد خلاقیت در نوزاد ۱ ساله شما نیز مراجعه کنید.

 

منبع : روزنامه کیهان