پس از بارداری و وضع حمل، دوران شیردهی مرحله تازه ای در زندگی مادر و نوزاد است. شیر مادر کاملا با نیازهای غذایی نوزاد هماهنگ بوده و از آنجا که سرشار از عناصر ضروری بدن است، محافظ کودک در بیماری های عفونی و عوامل حساسیت زا محسوب می شود.
تاکنون هیچ گونه حساسیت نوزاد نسبت به شیر مادر مشاهده نشده است. هضم شیر مادر برابر کودک بسیار راحت و درجه گرمای آن نیز مناسب و مطابق با گرمای بدن است. این موهبت الهی عاری از هر نوع میکروب و کاملا استریل است. نکته مهم دیگر این که شیردهی، منشا سلامتی مادر است. در واقع شیردهی، باعث ترشح «اکسی توسین» می شود که این موضوع تاثیر مهمی در بازگشت رحم به شکل اولیه خود دارد. تحقیقات اخیر نشان می دهد که این دوران رسیدن به وزن پیش از حاملگی و تجدید عناصر سازنده استخوان ها را تسریع کرده و عامل موثری در پیشگیری از سرطان سینه و تخمدان است. اگر جنبه اقتصادی تغذیه با شیر مادر را کنار بگذاریم، باید گفت که نوزادانی که از شیر مادر تغذیه می کنند، نسبت به سایر نوزادان کمتر مبتلا به بیماری می شوند.
شیردهی نیازمند رعایت بهداشت و آمادگی هایی نیز هست. کشیدن سیگار در دوران شیردهی اکیدا ممنوع است. استفاده از موادغذایی متنوع و سرشار از موادمغذی و نیز غذا خوردن به اندازه کافی در این دوران اهمیت زیادی دارد. هیچ دارویی نباید بدون مشورت با پزشک مصرف شود زیرا برخی داروها با شیردهی مغایرت دارد.
بدن تمام زنان توانایی تولید شیر را دارد. شکل قفسه سینه هیچ تاثیری در مقدار شیر ندارد و مقدار وکیفیت شیر کاملا مستقل از اندازه سینه هاست.
گاه مادران جوان این سؤال را مطرح می کنند که آیا شیردهی باعث چاقی می شود؟ این تصور اصلا درست نیست بلکه برعکس، شیر دادن به نوزاد، بازگشت به وزن پیش از حاملگی را نیز تسریع می کند. تغذیه مناسب و سرشار از پروتئین می تواند مانع از تجمع چربی ها پس از زایمان شود.
اشتباه بسیار بزرگی است که مادر با کوچک ترین ناراحتی و بیماری، شیر دادن به نوزاد خود را قطع کند، زیرا موارد منع شیردهی بسیار کم هستند که از جمله می توان به بیماری هایی نظیر ایدز، تبخال سینه، هپاتیت و… اشاره کرد. اما به عنوان مثال، گلودرد مانع از شیردهی نیست. همچنین برخی از داروها نیز به شیر مادر منتقل می شود و به همین دلیل باید قبل از مصرف، حتما با پزشک مشورت کرد.
تغذیه مادر در دوران شیردهی
همان طور که توجه به اصول تغذیه و خوردن موادغذایی متنوع در دوران بارداری اهمیت بسیار بالایی دارد، این اصول در دوران شیردهی نیز باید حتما مدنظر قرار گیرد.
پس از زایمان، روزانه حدود ۸۰۰ میلی لیتر شیر در بدن مادر ساخته می شود. ۵۰۰ تا ۶۰۰ کیلوکالری انرژی برای تولید این مقدار شیر لازم است که بخش زیادی از آن، از اندوخته غذایی مادر در دوران بارداری تامین می شود. در این مدت وزن مادر کم می شود، چرا که شیردهی سوخت و ساز چربی ها را بیشتر می کند حتی اگر مادر از نظر انرژی نیز در سطح عالی باشد.
نیازهای غذایی مادر در این دوران تقریبا مشابه اواخر دوران بارداری است. خانم شیرده باید در این مدت، روزانه ۶۰ تا ۸۰ گرم پروتئین، ۸۰ گرم چربی ها، ۴۰۰گرم مواد نشاسته ای و حداکثر ۷۵۰ میلی لیتر لبنیات (ماست، پنیر و…) دریافت کند. این مقدار لبنیات، نیاز مادر به کلسیم یعنی ۱۲۰۰ میلی گرم در روز را تامین می کند و توصیه می شود در هر وعده غذایی لبنیات میل کند. از آنجا که مصرف کافی اسیدهای چرب غیراشباع برای رشد سیستم عصبی نوزاد مفید است، به مادران توصیه می شود حداقل در هر روز ۵/۱ تا ۲ لیتر مایعات بنوشند و در نوشیدن چای و قهوه نیز زیاده روی نکنند.
در واقع خانم شیرده هر چه میل داشته باشد، می تواند بخورد. این دوران وقت مناسبی برای رژیم گرفتن نیست. اما بعضی از مواد غذایی مانند سیر و پیاز موجب می شود که شیرمادر بوی نامطبوعی بگیرد و به همین دلیل پزشکان توصیه می کنند مادران این مواد را مصرف نکنند. بعضی از گیاهان معطر مانند زیره، رازیانه و… علاوه بر اینکه طعم خوشایندی به شیر می دهند، ترشح شیر را نیز افزایش می دهند.
کمبود شیر
کمبود ترشح شیر می تواند علل مختلفی داشته باشد که از مهم ترین آنها می توان به تولید دیرهنگام شیر در پستان ها، تجمع شیر در پستان ها، ناراحتی و خستگی مادر خصوصا به علت افسردگی و عوامل وراثتی اشاره کرد.
کاهش وزن نوزاد مهم ترین زنگ خطر کم بودن شیر مادر است. اگر وزن نوزاد تا پنج روز بعد از تولد در حال کم شدن بود و یا اینکه طی این چند روز وزن اضافه نکرد، برای تشخیص علت، ابتدا پزشک آزمایشهایی در مورد بیماری های عفونی و مشکلات گوارشی مانند استفراع نوزاد را بررسی می کند. اگر آزمایشها سالم باشد، مشکل، کم بودن شیر مادر است. در این صورت پزشک شیر خشک برای نوزاد توصیه می کند. در این صورت مادر باید بسیار مراقب باشد، زیرا هر شیری غیر از شیر مادر ممکن است حساسیت و استفراع برای نوزاد در پی داشته است. درچنین شرایطی نوزاد بین مکیدن سرشیشه و پستان مادر سردرگم می شود، ترشح شیرمادر دچار مشکل می شود، احتمال قطع شدن شیرمادر افزایش می یابد، اعتماد به نفس مادر در توانایی شیردادن و طول مدت شیردهی نیز کم می شود.
در واقع اساس توصیه شیرمادر این است که در هر وعده غذایی، ابتدا مادر به فرزندش شیر دهد و سپس از شیشه شیرکمکی استفاده کند. حتی اگر فرض بر این گرفته شود که مادر هیچ شیری ندارد، باز هم باید چه با شیردوش یا با فشار دست سعی کند به نوزاد شیر دهد، در حالی که این نکته مهم در اکثر موارد فراموش می شود. وقتی مادر به نوزادش شیشه می دهد این بدان معنا نیست که هیچ شیری ندارد، بلکه ترشح شیر روز به روز کمتر می شود. در واقع بهترین راه برای ترشح شیر، شیردادن به نوزاد به طور مکرر است. بعضی داروها مانند ویتامین ای، گالادتوژیل و… نیز برای تحریک ترشح شیر ممکن است تجویز شود.
بازگشت به خانه و رسیدگی به امور زندگی، می تواند یک عامل بسیار مهم اضطراب، نگرانی و خستگی (افسردگی پس از زایمان) مادر باشد و غالبا شیر مادر دراین شرایط، به تدریج کم می شود. مادر باید احتمال چنین مشکلی را بدهد و همسو یا یکی از نزدیکان در کارهای منزل به او کمک کنند تا نگرانیهای او تشدید نشود. نوشیدن مایعات فراوان، تغذیه مناسب در هر وعده غذایی و شیردادن به نوزاد از هردو پستان، ساده ترین و مفیدترین راههای افزایش شیر است.
مقایسه ارزش غذایی شیرمادر و شیرگاو
واضح و مبرهن است که بهترین شیر برای نوزاد، شیر مادر است. اما واقعا علت این برتری و ارجحیت چیست؟
شیرمادر از نظر ارزش تغذیه ای بسیار متفاوت با شیر گاو است و تمام نیازهای طفل را تأمین می کند. شیرگاو از نظر پروتئین و موادمعدنی سه برابر غنی تر از شیرمادر است. در واقع بدن نوزادی که از شیر گاو تغذیه می کند، می بایست دو سوم از این مواد را با سوخت و ساز بیشتر از بدن دفع کند که در اصل فعالیت بیهوده اندام هایی مانند کبد است. از طرفی پروتئین های شیر گاو برای سلول های بدن انسان ناآشنا هستند که در نتیجه ۵ تا ۷% این گروه از نوزادان دچار مشکلات دستگاه گوارش و ۱% آنها دچار حساسیت های غذایی و حالت تهوع شدید می شوند. درحالی که پروتئین های موجود درشیرمادر متناسب با فیزیولوژی بدن طفل است و نیازهای واقعی او را تأمین می کند. به علاوه نوزاد انسان علاوه بر رشد جسمی، برای رشد سیستم عصبی و مغز به گالاکتوز، لاکتوز و اسیدهای چرب غیراشباع نیاز دارد که تنها شیر مادر سرشار از این مواد است و نیازهای او را برطرف می کند.
شیر مادر از نظر انرژی تقریبا مشابه شیرگاو است. شیرمادر منبع غنی الیگوساکاریدهاست که نقش مهمی در رشد روده ها و درنتیجه مقاومت در برابر تهاجم باکتری ها دارد. بیشتر شیرهای صنعتی که از شیر گاو تولید می شوند به علت دارابودن قند، احتمال بروز چاقی، پوسیدگی دندان ها و مشکلات قلبی عروقی را درپی خواهدداشت.
گرچه هر دو نوع شیر از لحاظ چربی ها تقریبا یکسان هستند اما مقدار اسیدهای چرب غیراشباع در آنها به یک اندازه نیست. از نظر اسیدهای چرب غیراشباع، شیرمادر دو تا نه برابر غنی تر از شیرهای صنعتی با شیرگاو است. این اسیدها برای سنتز سلول های عصبی بسیار ضروری است و بدن به خودی خود توانایی تولید آنها را ندارد. اما این بدان معنا نیست که هوش و ذکاوت انسان فقط به تغذیه دوران نوزادی وابسته است بلکه می توان گفت که کودکانی که از شیرمادر تغذیه می کنند نسبت به سایر کودکان رشد بهتری خواهند داشت. خوشبختانه از آنجا که تغذیه مناسب مادر موجب ذخیره شدن این عناصر مهم در بدن نوزاد می شود، نوزاد تا یک سال پس از تولد، کمبود اسیدهای چرب غیراشباع را ندارد و هر نوع کمبودی در تغذیه نوزادان، حتی نوزادان نارس، مشکلات جدی برای آنها در پی ندارد.
کلسیم شیرگاو سه برابر شیر مادر است اما به خاطر ویژگی های متفاوت بدن انسان، سوخت و ساز بسیار بدی در نوزادان دارد.
شیر گاو سه برابر بیشتر از شیر مادر سدیم دارد که این مقدار سدیم فشار خون را در بزرگسالی به همراه دارد.
شیر مادر دو برابر شیر گاو آهن دارد که برای نیازهای نوزاد لازم است. مقدار روی درهر دو نوع شیر یکسان است، اما وجود این عنصر در شیر مادر در پیشگیری و درمان اکرودرماتیک؛ یک بیماری ارثی به علت کمبود روی که مشکلات گوارشی و پوستی در پی دارد، نقش بسیار مهمی دارد. کروم، منگنز، مس، سلنیوم و ید در شیرمادر و شیرگاو مساوی است.
در مورد ویتامین ها نیز باید گفت که شیرمادر سرشار از انواع ویتامین ها به جز اسید فولیک (ویتامین ب۹) و ویتامین کا است. اگر مادر سیگار نکشد نیز ویتامین ث در شیر او به مقدار کافی وجود دارد. مقدار پروتئین هنوز چندان روشن نیست و بهتر است این ویتامین به تغذیه نوزادان افزوده شود. شیرمادر همچنین منبع بسیار غنی ویتامین ای؛ محرک قوی آنتی اکسیدان هاست.
منبع : روزنامه کیهان